Δευτέρα 19 Οκτωβρίου 2009

ΣΤΙΓΜΕΡΓΙΑ

Aπό τα πάρκινγκ μέχρι το ποδόσφαιρο και τα μπαρ, τα ίχνη χρησιμεύουν ως σινιάλα. Τα μελετά η στιγμεργία, η επιστήμη του Κοντορεβιθούλη!



Σειρές από παλτά, τσάντες και καπέλα πάνω σε καρέκλες, φιλοδωρήματα πάνω σε τραπεζάκια, σταυρωτά μαχαιροπίρουνα στα πιάτα. Αυτά είναι μερικά από τα ίχνη που αφήνουμε στο πέρασμά μας σαν εκείνα που μένουν πάνω στο χιόνι. Κάποιος τα βλέπει και τα ακολουθεί, όπως έκανε κάποτε ο Κοντορεβιθούλης με τα ψίχουλα στο πασίγνωστο παραμύθι. Πρόκειται για αποτελεσματική και οικουμενική στρατηγική που συναντάται σε όλους τους πολιτισμούς, από την Αλάσκα μέχρι τη Ζιμπάμπουε. Ας δούμε πώς λειτουργεί και ποια είναι η δυναμική της.



Εργοτάξια εντόμων

Το ότι αφήνουμε πίσω μας ίχνη ή οδηγούμαστε ασυναίσθητα από τα ίχνη των άλλων δεν είναι τυχαία διαδικασία. Πρόκειται για μορφή έμμεσης επικοινωνίας που αποκαλείται στιγμεργία. Δεν στηρίζεται σε λέξεις ούτε σε χειρονομίες αλλά σε αλλαγές που σημειώνονται στο περιβάλλον. Αρχικά εντοπίστηκε στις κοινότητες των κοινωνικών εντόμων.

Ο όρος επινοήθηκε το 1959 και προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις «στίγμα» και «έργο» για να εξηγήσει τους μηχανισμούς στη βάση των οποίων οι σφήκες, οι τερμίτες και τα μυρμήγκια φέρουν εις πέρας σύνθετες συλλογικές εργασίες. Πώς κατορθώνουν να κατασκευάσουν φωλιές και άψογες εξάγωνες κηρήθρες οι οποίες, αναλογικά με τον άνθρωπο, έχουν το ύψος του Ολύμπου; Πώς βρίσκουν τον συντομότερο δρόμο για να φτάσουν στη φωλιά τους; Είναι σαν χιλιάδες χτίστες να κατασκευάζουν το Empire State Building χωρίς σχέδιο ή εργοδηγό.

Το μυστήριο έλυσε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 ο Γάλλος ζωολόγος Πιερ Πολ Γκρασέ. Αυτός εισήγαγε τον όρο με την έννοια της προτροπής για εργασία. Σύμφωνα με τον Γκρασέ, η νοημοσύνη των κοινωνικών εντόμων δεν συσχετίζεται τόσο με την άμεση επικοινωνία όσο με τα ίχνη που αφήνουν στο περιβάλλον και από την ανταπόκριση σε αυτά τα μηνύματα πολλαπλασιασμένη επί εκατομμύρια άτομα. Με άλλα λόγια, αρκεί να τοποθετηθεί το πρώτο «τούβλο» για να χτιστούν οι συμμετρικές φωλιές των τερμιτών σπυράκι σπυράκι ή για να βάλει μια μέλισσα το λιθαράκι της στην κατασκευή της εξαγωνικής κηρήθρας. Δεν απαιτείται άνωθεν εντολή.



Ρίξε πάσα!

Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, οι δυναμικές αυτές δεν αναπτύσσονται μόνο στις πόλεις-φωλιές των τερμιτών αλλά και στις ανθρώπινες κοινωνίες. Μερικές φορές δεν μιλάμε αλλά αξιοποιούμε ίχνη στο περιβάλλον για να ανταλλάξουμε πληροφορίες και για να οργανωθούμε. Ας σκεφτούμε το παράδειγμα των ποδοσφαιριστών. Στη διάρκεια ενός αγώνα συνήθως δεν μιλούν, περνούν ωστόσο τα μηνύματα που επιθυμούν. Οι παίκτες επικοινωνούν μέσω της μπάλας, η οποία αποτελεί το αντικείμενο που τους ωθεί να ενεργήσουν. Μια ψηλή σέντρα στο κέντρο της περιοχής αποτελεί πρόκληση για να χτυπήσουν κεφαλιά. Και οι χαμηλές πάσες, γρήγορες και επαναλαμβανόμενες, αποτελούν ξεχωριστή στρατηγική με στόχο να κερδίσει χρόνο η ομάδα και να εξαναγκάσει τον αντίπαλο να μείνει ακάλυπτος.

Πώς προκύπτει αυτού του είδους η συνεννόηση; Η επικοινωνία μεταξύ ανθρώπων βασίζεται κατά το ήμισυ σε έμμεσα σήματα και υπακούει σε δύο βασικούς κανόνες. Πρώτον, αφήνουμε ένα σημάδι στο περιβάλλον και, δεύτερον, απαντάμε στα ίχνη που άφησαν άλλοι πριν από εμάς. Για παράδειγμα, η θέση των αντικειμένων υποδηλώνει όσα θα λέγαμε σε κάποιον που πρόκειται να έρθει. Η σκούπα που τοποθετεί διαγωνίως η καθαρίστρια στην είσοδο του μπάνιου σημαίνει «Απαγορεύεται η είσοδος». Στον κινηματογράφο, το παλτό πάνω στο άδειο κάθισμα σημαίνει ότι είναι κατειλημμένο. Στο εστιατόριο, τα μαχαιροπίρουνα πάνω στο πιάτο υποδηλώνουν ότι το γεύμα έλαβε τέλος, ενώ το ποτήρι με το κρασί στο τραπέζι σημαίνει για τον σερβιτόρο «Μην σερβίρετε άλλο».



Εραστές και μονοπάτια

Η στιγμεργία στηρίζεται στην ικανότητά μας να ερμηνεύουμε τη συμπεριφορά των άλλων, με την προϋπόθεση ότι τα ίχνη που αφήνουμε δεν αλλοιώνονται από τις πράξεις τρίτων. Για παράδειγμα, αφήνουμε τη μυρωδιά του αρώματός μας στο ασανσέρ για να μάθει ο επόμενος ότι ήμαστε εκεί νωρίτερα. Η ερωμένη αφήνει κάποιο λεκέ από το κραγιόν της στο πουκάμισο του εραστή της για να μάθει η γυναίκα του ότι την απατά.

Εμπνευσμένη από τη συμπεριφορά των μυρμηγκιών είναι μια περίεργη όψη της ανθρώπινης στιγμεργίας που ευνοεί την αυθόρμητη συνεργασία χωρίς να προϋποθέτει την παρουσία συντονιστή. Τέτοια είναι η περίπτωση των μονοπατιών. Ο πρώτος άνθρωπος που περνά αφήνει κάποιο ίχνος το οποίο ακολουθούν οι επόμενοι. Έτσι το μονοπάτι διατηρείται καθαρό και ανοιχτό για τους επόμενους επισκέπτες. Δεν είναι τυχαίο ότι διαλέγουμε τα πιο πατημένα μονοπάτια, αφού θεωρούμε ότι είναι τα πιο σύντομα.

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τα ομοιόμορφα παρκαρισμένα οχήματα κάθετα, λοξά ή παράλληλα προς το πεζοδρόμιο. Ποιος αποφασίζει πώς θα παρκάρει όταν δεν υπάρχει διαγράμμιση στο οδόστρωμα; Απλώς ακολουθούμε το παράδειγμα του προηγούμενου οδηγού που στάθμευσε με τον συγκεκριμένο τρόπο. Οι επόμενοι υπακούουν στον σιωπηλό αυτό κανόνα. Αν διαπιστώσουμε ότι κάποιος δεν σεβάστηκε τον κανόνα και πάρκαρε με διαφορετικό τρόπο, εκνευριζόμαστε ακόμα κι αν δεν εμποδίζει τη διέλευση των οχημάτων.



Μηνύματα του μπάρμαν

Τα ίχνη καθοδηγούν τη συμπεριφορά μας χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Αναρωτηθήκατε ποτέ γιατί οι μπάρμαν αφήνουν το πουρμπουάρ στον πάγκο για πολλή ώρα; Εκτιμούν ότι οι νέοι πελάτες θα ακολουθήσουν τα ίχνη της συμπεριφοράς των προηγούμενων θεωρώντας ότι είθισται το φιλοδώρημα στο συγκεκριμένο μπαρ. Ακόμη και η έλξη που ασκούν στο αναγνωστικό κοινό τα μπεστ σέλερ εξηγείται βάσει των κανόνων της στιγμεργίας. Η αγορά ενός βιβλίου αποτελεί ίχνος, καθώς αλλάζει τον αριθμό των πωληθέντων αντιτύπων. Οι εκδοτικοί οίκοι γνωστοποιούν στο κοινό ποιο είναι το βιβλίο που αρέσει περισσότερο κι εμείς σκεφτόμαστε αυτομάτως ότι «Αφού αρέσει σε τόσους πολλούς, μάλλον είναι καλό». Με αυτό τον τρόπο όσοι αγοράζουμε το τελευταίο βιβλίο του Νταν Μπράουν ωθούμε κι άλλους να το αγοράσουν.



Ο αρχηγός; Προαιρετικός

Σε τι διαφοροποιείται η στιγμεργία από τις υπόλοιπες μορφές εξωλεκτικής επικοινωνίας; Στο ότι προάγει οργανωμένες συλλογικές συμπεριφορές χωρίς να προϋποθέτει την παρουσία αρχηγού. Η εξωλεκτική επικοινωνία θεωρείται αρχαϊκή, γι’ αυτό διάφορες μορφές της τις συναντάμε ακόμη και σε μη ανθρώπινες κοινωνίες. Η στιγμεργία εφαρμόστηκε πρόσφατα τόσο στην προώθηση της επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπου και μηχανής όσο και στον συντονισμό των μηχανών μεταξύ τους. Η εφαρμογή της έχει και μειονεκτήματα, καθώς τα μηνύματα που λαμβάνουμε είναι μερικές φορές παραπλανητικά. Η μυρωδιά κάποιου χώρου παραπέμπει σε κάποιο άτομο γνωστό μας, όμως δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν το εν λόγω πρόσωπο βρισκόταν πραγματικά εκεί. Επίσης μπορεί κάποιος να αρνηθεί ότι είχε την πρόθεση να κρατήσει μια θέση, γι’ αυτό και άφησε το παλτό του στο διπλανό κάθισμα.



Συνεδριάσεις, τέλος!

Πώς θα ήταν η ζωή μας αν εφαρμόζαμε τις αρχές της στιγμεργίας και σε άλλες δραστηριότητες της καθημερινότητάς μας; Θα μπορούσε, για παράδειγμα, κάποιος να βγει το πρωί από το σπίτι του και να στείλει άλλους οδηγούς να ανακαλύψουν τους μποτιλιαρισμένους δρόμους για να επιλέξει τελικά τη διαδρομή εκείνου που θα επέστρεφε πρώτος. Αυτή ακριβώς την τακτική ακολουθούν τα μυρμήγκια. Οι εταιρείες τηλεπικοινωνιών την αντέγραψαν με στόχο να μειώσουν το χρόνο σύνδεσης στο Ιντερνέτ.

Άλλες εφάρμοσαν το μοντέλο της συνεργασίας των κοινωνικών εντόμων στην οργάνωση και στον τομέα του μάνατζμεντ. Η ιδέα προέκυψε από τους Αμερικανούς ειδικούς σε σύνθετα συστήματα Έρικ Μποναμπό και Κρίστοφερ Μάγερ, συγγραφέων του βιβλίου Swarm Ιntelligence (Ομαδική Νοημοσύνη). Ορισμένες αμερικανικές εταιρείες όπως η Capitol One οργάνωσαν την παραγωγή τους με βάση την ομαδική νοημοσύνη. Όλες οι προτάσεις για την προώθηση ενός νέου προϊόντος κυκλοφορούν μέσω e-mail στην εταιρεία και κάθε εργαζόμενος επιλέγει την καλύτερη προσθέτοντας ένα επιπλέον στοιχείο. Κάποιες ιδέες χάνονται στον δρόμο. Οι καλύτερες παίρνουν σάρκα και οστά, τελειοποιούνται και αναπτύσσονται όπως οι φωλιές των τερμιτών. Και όλα αυτά χωρίς να χάνεται χρόνος με πολύωρες συσκέψεις και χωρίς την καθοδήγηση του διευθυντή. Τι καλύτερο να ζητήσουμε;

Πηγή: www.focusmag.gr

Δεν υπάρχουν σχόλια: